(تعریف)
سیاه زخم یا آنتراکس بیماری باکتریایی ویژه گیاهخواران اهلی (مانند گوسفند، بز و گاو) است که انسان برحسب تصادف به آن مبتلا میشود. عامل بیماری باسیلوس آنتراسیس یک باسیل درشت و میله‌ای شکل گرم مثبت است که به عنوان یک باکتری بیماریزا توسط کخ کشف شده است و در محیطهای معمولی به خوبی رشد و در محیطهای نامساعد ایجاد اسپور (هاگ) می‌کند بنابراین بسیار مقاوم است و در طولانی مدت میتواند در هوا و به ویژه خاک زنده بماند. انواع بیماریزای باسیل سیاه زخم دارای یک پوشش (کپسول) بنام poly-D-glutamic acid و3 پروتئین سمی(exotoxin) به نامهای edema factor, lethal factor protective antigen هستند. poly-D-glutamic acidبرای جلوگیری از بیگانه خواری توسط گلبولهای سفید لازم است و باسیلهایی که فاقد این آنتی ژن هستند توسط گلبولهای سفیداز بین میروند. Edema factor باعث ایجاد ادم و همچنین باعث اختلال در سیستم ایمنی میزبان میشود. Lethal factor همچنان که از اسمش پیداست با مکانیسمهائی که هنوز ناشناخته است باعث مرگ میشود. مهمترین مکانیسم شناخته شده آن از بین بردن ماکروفاژها به علت خاصیت پروتئازی آن میباشد. protective antigen همچنانکه ازنامش پیداست عامل حمایت کننده است و دو فاکتور قبلی بدون اتصال به این فاکتور کارائی خود را از دست میدهند. دوره نهفتگی بیماری حدود ۷ روز پس از تماس است.
(علائم و نشانه ها)
در نوع پوستی (رایج‌ترین فرم) شروع عفونت شبیه گزش حشرات با خارش و برآمدگی پوست همراه است اما طی یک تا دو روز به جراحات تاول گونه و سپس به زخم بدون درد با قطری در حدود ۱ تا ۳ سانتیمتر و با مشخصه نکروز سیاه رنگ در مرکز زخم تبدیل میشود. به جا ماندن اثر بعد از بهبودی یا eschar نیز شایع است و مرگ و میر پوستی، در صورت عدم درمان، حدود ۲۰ درصد است. همچنین آنتراکس تنفسی ممکن است دارای علایمیشبیه آنفلوآنزا بوده و در موارد پیش رفته به صورت پنومونی هموراژیک تظاهر کند که کشنده است. سیاه زخم گوارشی نیز ۳ تا ۵ روز پس از مصرف گوشت یا غذای آلوده دیگر با دردهای شکمی، تهوع ، استفراغ ، تب و اسهال آغاز میشود (مرگ و میر ۵۰درصد)
(علل و عوامل خطرساز)
عامل بیماری باسیلوس آنتراسیس است که از طرق زیر منتقل میشود:
پوستی: از راه تماس و دستکاری مواد آلوده دامی(پشم، پوست، گوشت، پودر استخوان خام و غیره) مبتلا میشود. میکروب از راه خراش‌های کوچک پوست وارد بدن انسان میشود
تنفسی: انتقال تنفسی توسط گرد و غبار آلوده به ندرت دیده میشود (در کارخانه‌های پشم بافی و پشم شویی)
گوارشی: انتقال از راه خوراکی توسط گوشت خام یا نیم پز، شیر خام و غیره ممکن است. انتقال از فرد به فرد بسیار نادر است.
(درمان بیماری)
کشت خون مثبت به همراه رنگ آمیزی گرم روشهای تشخیصی آزمایشگاهی هستند. تشخیص از طریق تهیه نمونه از ضایعه پوستی ومایعات آلوده بدن و انجام رنگ آمیزی گرم ویا کشت در محیطهای مناسب امکان پذیر است. اگر از PCR استفاده کنیم قادر خواهد بود حتی وجود 3 عدد اسپور در مایع آلوده را شناسائی کند و در مواردی که امکان موارد ذکر شده وجود ندارد و یا در مواردمطالعات اپیدمیولوژیک روشهای سرولوژیک کمک کننده خواهد بود. با استفاده از آنتی بیوتیکهای پنی سیلین، داکسی سیکلین و ترجیحا سیپروفلوکساسین. شروع سریع درمان کمک کننده است. در آنتراکس تنفسی پس از ظهور علایم بیماری، درمان تقریبا بی نتیجه است
(پیشگیری)
استفاده از واکسیناسیون در افراد در معرض خطر، مصرف آنتی بیوتیک پنی سیلین، داکسی سیکلین و ترجیحاً سیپروفلوکساسین. در ایران واکسن تنها برای دام‌ها استفاده میشود. واکسن سیاه زخم از سوی Sterne باسیلوس آنتراسیس که توکسین در مقادیر غیرکشنده تولید می‌کند تهیه می‌گردد. ایمونیزاسیون به کمک چند نوبت تزریق زیرجلدی به فواصل صورت می‌گیرد. تزریق بوستر سالیانه نیز توصیه میشود.کارایی واکسنهای موجود بروی انسان کاملاً تائید نشده است .در صورتی که لباس و وسایل به عامل سیاه زخم آلوده شود، باید آنها را سوزاند. بهترین راه پیشگیری رعایت موازین بهداشت فردی در مواجهه بافراورده های حیوانی مثل پشم، پوست و استخوان میباشد. در ضمن در کارخانه هایی که ازاین فراورده ها در تولید مایحتاج انسانی استفاده میکنند حتما لازم است موازین بهداشتی را به طور کامل رعایت کنند.
